EPI mantapkan proses lestari alam sekitar

Kerajaan wajar perkenal petunjuk berorientasi pencapaian kualiti

SELAIN hebahan media, khususnya menerusi kemunculan wartawan sensasi TV3 seperti Karam Singh Walia, mengenai pelbagai laporan seperti pembalakan haram, kualiti sungai, aktiviti yang memusnahkan ekosistem dan keadaan jerebu, agak sukar untuk kita menentukan prestasi pengurusan alam sekitar sesebuah negeri atau negara.

Hal ini tidak seperti prestasi ekonomi yang boleh difahami dengan mudah menerusi pelbagai petunjuk kuantitatif seperti Keluaran Dalam Negara Kasar (KDNK) dan pasang surut bursa saham. Dalam konteks Malaysia, pelbagai jabatan ditubuhkan dan melaksanakan tugas pengawasan, pemantauan, penguatkuasaan dan kawal selia pelbagai aspek alam sekitar.

Memang inisiatif itu semakin hari semakin mantap dan menyeluruh. Hal ini disokong pelbagai inisiatif individu dan pertubuhan sukarela. Namun demikian, sering kali pencapaian alam sekitar yang dilaporkan tidak menggambarkan kualiti sebenar komitmen, pencapaian dan keberkesanan dasar yang dilaksanakan.

Sebagai contoh, Jabatan Alam Sekitar mengumumkan laporan tahunan setiap September sejak penubuhannya pada 1974. Bagaimanapun skop alam sekitar yang dikawal selia – seperti peruntukan perundangan – terbatas kepada kualiti air sungai (itu pun tidak termasuk air tasik), pinggiran pantai, kualiti udara dan sisa berbahaya. Banyak aspek alam sekitar lain seperti kemudahan pembetungan, kualiti udara dalam bangunan, kepelbagaian biologi dan habitat, keranuman hutan tropika, perubahan iklim, pelepasan gas rumah kaca, kehijauan bandar dan indeks tropik marin tidak termasuk dalam skop 'kualiti alam sekitar' dan ipertanggungjawabkan kepada agensi lain.

Kadangkala laporan tahunan jabatan lain tidak diumumkan untuk penilaian awam berhubung pencapaian pengurusan dalam sesuatu komponen alam sekitar. Ketidaksepaduan laporan 'kualiti alam sekitar' ini menjelaskan cara kita mengurus alam sekitar di Malaysia. Menyedari ketidaksepaduan itu, sejak awal pentadbiran Perdana Menteri, Datuk Seri Abdullah Ahmad Badawi, sebuah kementerian baru diwujudkan, iaitu Kementerian Sumber Asli dan Alam Sekitar.

Realitinya, banyak lagi aspek alam sekitar tidak diurus secara bersepadu menerusi kementerian itu, sekurang-kurang dari segi bidang kuasa komponen utama ekosistem atau perkhidmatan berkaitan kawalan pencemaran. Misalnya pengurusan perkhidmatan pembetungan, bekalan air, pengurusan sisa pepejal dan penghijauan bandar diletakkan dalam kementerian berbeza dengan penekanan yang juga mungkin berbeza.

Sebelum penubuhan Jabatan Pengurusan Sisa Pepejal dan Pembersihan Awam awal tahun ini misalnya, pengurusan sisa pepejal lebih menjurus kepada kebersihan bandar, bukan pelestarian sumber alam. Sebelum penubuhan Suruhanjaya Perkhidmatan Air Negara (SPAN) pada 2007, bekalan air dan pembetungan ditadbir urus dua kementerian berbeza.

Mungkin ada pihak berhujah bahawa komponen alam sekitar terlalu luas dan tidak efesien jika dikawal selia sebuah kementerian. Memang skop alam sekitar luas. Namun demikian, teras kepada pengurusan alam sekitar yang mantap ialah pelestarian dan hubung-jalin antara pelbagai komponen ekosistem dalam satu kerangka dan dasar induk.

Sebagai contoh, pengurusan sumber air (ketika ini dikawal selia kerajaan negeri) turut membabitkan pengurusan kawasan tadahan, guna tanah, pengairan, saliran, perkhidmatan pembetungan, kawalan pencemaran industri dan pertanian, bekalan air dan pelancongan.

Kepelbagaian agensi terbabit – jika tidak disepadukan dari segi perancangan dan penguatkuasaan – memberi kesan kepada pelestarian kualiti dan kuantiti sumber air. Pada hemat saya, kepelbagaian ini menimbulkan pelbagai isu tadbir urus yang menjejaskan aspek pelestarian dan keefisienan sehingga menyebabkan bekalan air di Lembah Klang terpaksa ditampung dari Pahang tidak lama lagi.

Ini juga menunjukkan bahawa sumber air dalam tadahan Lembah Klang tidak diurus tadbir menggunakan kaedah pelestarian sumber setempat. Dalam hal ini, saya mencadangkan agar Kerajaan Malaysia menggunakan petunjuk pelestarian alam sekitar yang lebih relevan dan berorientasi pencapaian. Pada hemat saya, kepelbagaian petunjuk alam sekitar yang dilaporkan ketika ini oleh pelbagai agensi memang usaha murni dan komited, tetapi tidak begitu sesuai lagi dengan persekitaran yang semakin dinamik dan rencam.

Petunjuk 'kualiti alam sekitar' yang dilaporkan Jabatan Alam Sekitar, misalnya tidak lagi boleh dijadikan petunjuk berhubung kualiti alam sekitar kerana banyak lagi komponen alam sekitar tidak diambil kira. Dalam hal ini, saya mencadangkan penggunaan 'petunjuk pencapaian alam sekitar' (environmental performance index, EPI) seperti yang diperkenalkan Universiti Yale dan Universiti Chicago pada 2006. Memang EPI setakat ini masih jauh daripada sempurna tetapi jauh lebih tepat berbanding petunjuk lain. EPI dirumus menggunakan petunjuk yang relevan dengan isu alam sekitar berorientasi pencapaian.

Pada 2008, EPI untuk 149 negara diumumkan ketika Forum Ekonomi Dunia di Davos, Switzerland, Januari lalu. Menerusi EPI, penarafan turut dilakukan dengan membandingkan semua negara terbabit. EPI memberi fokus kepada dua objektif alam sekitar iaitu (a) pengurangan kesan alam sekitar kepada kesihatan manusia, dan (b) pemantapan ekosistem serta pengurusan sumber asli. Untuk itu, 25 petunjuk prestasi digunakan dan dibahagikan kepada enam kategori berasaskan pencapaian semasa berbanding sasaran ditetapkan.

Sebahagian sasaran ditetapkan menerusi perjanjian dan konvensyen antarabangsa seperti Protokol Kyoto. EPI 2008 membantu penggubal dasar dan pakar alam sekitar menilai dan membandingkan pencapaian pengurusan alam sekitar dan keberkesanan dasar secara kuantitatif. Banyak yang boleh dipelajari menerusi perbandingan petunjuk pelbagai negara.

Sebagai contoh, tidak semua negara kaya mampu mengurus alam sekitar secara lestari, misalnya Amerika Syarikat (tangga ke-39) dan Australia (46). Sebaliknya, tidak semua negara membangun ketinggalan dalam konteks penarafan EPI. Costa Rica misalnya menduduki tangga kelima, Latvia kelapan, Colombia kesembilan, Ecuador ke-22 dan Malaysia ke-26. Menerusi EPI kita boleh meneladani amalan terbaik yang dilaksanakan di negara lain.

Memang Switzerland dan negara Scandinavia paling menyerlah dengan pelbagai inisiatif mesra alam dan dasar pembangunan ekonomi karbon neutral. Namun demikian, teras kepada pencapaian itu ialah kesedaran awam, komitmen dan ketelusan sistem urus tadbir alam sekitar.

Seperti sistem penarafan lain, EPI juga menunjukkan bahawa biarpun sebuah negara kecil dengan pendapatan per kapita sederhana, Malaysia masih menyerlah dalam beberapa aspek pengurusan alam sekitar seperti kemudahan serta kualiti bekalan air dan perkhidmatan pembetungan setanding dengan kebanyakan negara maju.

Prof Datuk Dr Zaini Ujang ialah Timbalan Naib Canselor (Penyelidikan dan Inovasi) Universiti Teknologi Malaysia dan Anggota Suruhanjaya Perkhidmatan Air Negara (SPAN)